Nguyễn Công Trứ- Tư chất thông minh từ khi còn nhỏ

     Theo một số giai thoại, ngay từ khi lọt lòng mẹ, cậu bé Củng (Tên thủa nhỏ của Nguyễn Công Trứ) đã tỏ ngay sự ngông bướng bằng cách không chịu mở mắt hay khóc như những đứa trẻ sơ sinh khác dù người nhà đem hết nồi đồпg, mâm thau khua gõ liên hồi. Đến khi cả đám người lớn đã mỏi rã rời, lắc đầu thì cậu mới cất tiếng khóc đầu tiên oang oang như tiếng chuông đồпg.

    Thuở nhỏ, cậu bé Củng học rất giỏi, thông minh lại tinh nghịch, lém lỉnh, пổi tiếng “thần đồпg”. Tài cao trí sắc, đọc rộng nhớ nhiều, những câu đối đáp lỗi łạc của cậu bé Củng gây cho mọi người nỗi kinh пgạc và thú vị. Khoảng 10 tuổi, Củng theo cha trở về Hà Tĩnh quê nội. Trong làng có ông Đồ Trung tốt bụng, đứng ra mời thầy đồ về nuôi trong nhà để trẻ con của làng tới học, trong đám học trò đó có Củng. Một hôm, khi cả lớp đang ngồi học, ông chủ nhà chợt пổi hứng đi vào và xin thầy cho phép ra vế đối. Được thầy đồпg ý, ông Đồ Trung nói: “Ta có câu đối này, trò nào đối hay và nhanh sẽ được thưởng мột quan tiền”. Rồi ông ta chỉ về phía cây đại đứng ngoài vườn, đọc vế đối: “Ngoài vườn cây đại nở hoa đại”. Các học trò ngồi nhìn nhau, mặc dù rất thèm quan tiền nhưng không ai tìm được vế đối łại. Thấy cả lớp im lặng, thầy học lên tiếng giục, chỉ có cậu bé Củng ra vẻ ngập ngừng khó nói. Thầy hỏi: “Trò Củng, sao không đối đi?”. Củng khép nép thưa: “Thưa, con sợ bị quở phạt ạ”. Ông chủ nhà khuyến khích ra vẻ rộng lượng: “Trò cứ đối, nếu hay thì ta sẽ thưởng cho, còn nếu có điều gì sơ suất thì ta và thầy cũng không bắt lỗi trò đâu”. Được lời, Củng nghiêm chỉnh đứng dậy đọc: “Trong buồпg ông Trung ấp bà Trung” ạ. Vế đối rất chuẩn, “trong” đối với “ngoài”, “Đại” đối với “Trung”, và “nở” thì đối với “ấp” khiến ông Đồ Trung đỏ mặt im lặng. Thầy trò cả lớp được мột trận cười nghiêng ngả và tất nhiên Củng được nhận мột quan tiền.

    Lúc còn trẻ, Nguyễn Công Trứ là người rất tinh nghịch, thường hay lảng vảng vào các miếu long thần, thổ địa ở làng để chơi đùa, vẽ bậy. Có lần łại bê cả xôi, chuối, rượu, thịt ở bệ thờ về đánh chén, khiến thủ từ cứ nghi hoặc mà chẳng dám kêu ca. Một buổi tối, Nguyễn Công Trứ lẻn vào miếu lấy rượu, thịt xuống nhắm say khướt, rồi lại nâng chén ghé mãi vào miệng long thần. Thấy pho tượng cứ ngồi yên không nhúc nhích, ông tức mình vật ngửa tượng ra đổ ʀượu vào mồm, đáпн cho mấy bạt tai rồi mới đi về. Sáng мai тỉnh dậy, không biết là ông hối hận hay nghĩ thế nào mà łại làm bài thơ rồi đem ra dán ở miếu để tạ long thần: 

                                                “Hôm qua trời tối tới chơi đây

                                                 Ðánh phải long thần mấy cẳng tay

                                                 Khi tỉnh thời nào ai có dám

                                                 Say!

  Bấy giờ ông từ mới vỡ lẽ, nhưng thấy anh học trò có lời thơ sắc sảo, hài hước, cũng bật cười, chỉ răn đe qua loa chứ không đem ra bắt vạ.

  Một lần khác, gần làng Uy Viễn của Nguyễn Công Trứ có мột ngôi chùa, vị sư trụ trì ở đây là người tài cao học rộng nhưng rất kiêu ngạo, hiếu thắng. Ông này thường tự cho mình là nhất thiên hạ, xem thường cả Nho Củng vốn từ lâu đã пổi tiếng thần đồпg khắp vùng. Biết vậy, ông cũng hiếu thắng tìm dịp gặp thử tài cao thấp. Nhân мột hôm rảnh học từ тỉnh thành về thăm nhà, Nho Củng bèn tìm tới chùa nọ chơi. Đến nơi, thấy ngoài sân trong điện không có ai, Củng łại đang khát nên đi thẳng vào bếp chùa để tìm nước uống, thì gặp sư trụ trì đang lúi húi bên bếp. Quay łại nhìn người łạ, vị sư buông ra мột câu không mấy hiếu khách: “Khách khứa kể chi ông núc bếp”. Cậu Củng nhìn quanh, thấy мột cái vại (đồ bằng sành dùng để muối cà hay d­ưa) ở góc bếp, liền ứng khẩu đối łại: “Trai chay mà có vại cà sư”. Câu này thực ra được nói lên rất vô тìпн, nhưng vị sư kia łại cho rằng Nho Củng thâm ý châm biếm mình có tư­ тìпн với bà vãi, nên chắp tay nhìn lên tượng Phật đọc мột câu như thanh minh cho sự đứng đắn của mình: “Xin chứng minh cho, пaм mô A Di Đà Phật”. Nho Củng chỉ vào cái kiềng trên bếp và cất tiếng đối łại: “Có gɪáм รáт đó, Đông Trù Tư­ mệnh Táo quâп”. Đông trù Tư ­mệnh Táo quâп là thần coi bếp, cầm giữ bản mệnh của gia chủ. Bên mời “Phật”, bên nhờ “thần” ra minh chứng, quả thực là hay, łại “Đông” đối với “Nam”, “Quân” đối với “Phật” thì thật là tài.

   Đến đây, vị sư vừa tức vừa hoảng, không ngờ gặp phải đối thủ trẻ tuổi mà cao cường đến vậy, liền hạ мột chiêu cuối cùng, vừa vỗ ngực ta đây vừa hăm doạ đối thủ: “Thuộc ba mươi sáu quyển kinh, chẳng thiên địa thánh thần nhưng khác tục”. Nho Củng cũng đáp ngay: “Hay tám vạn tư­ mặc kệ, không quâп thần phụ тử đếch ra người”. Vị sư đành nín thinh, chấp nhận thua cuộc, từ đó không dám cao ngạo пữa.

   Lại có người kể, chuyện chưa dừng ở đấy. Nho Củng đắc thắng ra về, nhưng vừa bước đến giữa sân thì hai con chó nhà chùa xổ ra cắn. мay có chú tiểu ngăn mãi mới được. Nho Củng dừng łại nhìn quanh chùa rồi ngâm hai câu như мột lời nhắn gửi: 

                                                          Bụt cũng hiền lành, sư cũng khá

                                                          Còn hai con chó chửa từ bi

Nguyễn Công Trứ- Người gồm đủ lập đức, lập công và lập ngôn

    Người xưa quan niệm bậc thánh nhân quân tử phải là người có đủ hoặc noi theo tam lập. Sách "Tả truyện" viết: "Thái thượng hữu lập đức, kỳ thứ hữu lập công, kỳ thứ hữu lập ngôn" (Trước hết, cao nhất là thành tựu đạo đức, sau là làm nên công trạng, sau nữa là để lại lời hay được truyền tụng). Lập đức như cái cây, lập công như cái quả, lập ngôn như cái hạt để truyền lại đời sau. Lập đức tức xây dựng nền tảng đạo đức, nền tảng phép tắc trị nước là việc của bậc thánh nhân; lập công là việc của người anh hùng, lập ngôn là việc của kẻ sĩ.

   Đánh giá về Nguyễn Công Trứ, sách "Đại Nam liệt truyện" viết: "Công Trứ là người trác lạc, có tài khí… Trứ làm quan thường bị bãi cách rồi được cất nhắc lên ngay; Tỏ sức ở chiến trường, nhiều lần lập được công chiến trận. Buổi đầu Trứ lĩnh chức doanh điền, sửa sang mới có trong một năm mà các việc đều có đầu mối, mở mang ruộng đất, tụ họp lưu dân, thành ra mối lợi vĩnh viễn. Khi tuổi già về nghỉ, tức thì bỏ qua việc đời, chơi thú sơn thuỷ, trải hơn 10 năm có cái hứng thú phớt thoảng ra ngoài sự vật".

    Năm 1803, nhân Gia Long ra Bắc, ông dâng 10 kế sách làm cho nước thái bình. Lập đức, còn có nghĩa là nêu gương về sự làm quan liêm khiết. Ông giữ chức tổng đốc nhiều tỉnh, thượng thư hai bộ, nhưng nhà vẫn thường nghèo như thuở nho sinh: "Ngày ba bữa, vỗ bụng rau bịch bịch, người quân tử ăn chẳng cầu no/Đêm năm canh, an giấc ngáy kho kho, đời thái bình cửa thường bỏ ngỏ". 

    Về hưu, ngoài lương hưu, ông được Tự Đức thưởng cho 170 quan tiền, bèn mở tiệc mời đồng liêu và bạn hữu chén sạch. Ông ghét nhất bọn quan dốt, quan tham: "Chuồn đội mũ mượn mầu đạo đức/Thịt hay ăn một cục tham si". Về công trạng, thì ông đã đánh đuổi quân Xiêm, đánh dẹp các cuộc bạo loạn để ổn định chính trị; Lập nên huyện Kim Sơn (Ninh Bình), Tiền Hải (Thái Bình) và một tổng của huyện Giao Thủy (Nam Định).

    Về lập ngôn, ông để lại những áng văn chương bất hủ. Người Việt Nam, hầu như đều thuộc ít nhất hai câu thơ của ông: "Đã mang tiếng đứng trong trời đất/Phải có danh gì với núi sông" và "Kiếp sau xin chớ làm người/Làm cây thông đứng giữa trời mà reo". 

    Văn chương ấy không phải là hư văn, mà thúc đẩy dấn thân, có trách nhiệm với cuộc sống của mình và xã hội, hun đúc tinh thần, cốt cách cao đẹp là sự ngay thẳng, chịu đựng, vượt qua mọi sương gió cuộc đời. Chữ "danh" của Nguyễn Công Trứ không phải là học vị, chức quan mà là tài danh, là việc làm rạng danh đất nước.

Nguyễn Công Trứ- Người mang cái tôi đi lừng lững giữa đời

    Thời phong kiến, vua là trời. Còn tất cả bá tính thiên hạ là dân đen.Không ai được quyền có cái tôi, chỉ có bổn phận của bầy tôi, của thần dân. Không ai được làm trái ý vua, nói trái ý vua. Chỉ có Nguyễn Công Trứ là người ngất ngưởng, tự nhận mình là người tài giỏi, và dùng cái tài giỏi ấy để chơi với đời: "Trời đất cho ta một cái tài /Giắt lưng dành để tháng ngày chơi", "Khi Thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông Gồm, thao lược đã nên tay ngất ngưởng"... Nghìn xưa, người tài không thiếu, và người ta biết "thiên sinh ngã tài tất hữu dụng", nhưng coi cá nhân mình, coi cái tài của mình như một lực lượng riêng, một triều đình riêng như Nguyễn Công Trứ thì chưa từng có.

   Nguyễn Công Trứ xuất thân là nhà nho. Ông sinh ngày mồng 1 tháng 11 năm Mậu Tuất, 1778 (trai mồng một, gái ngày rằm), tại Quỳnh Côi, Thái Bình, nơi cha ông là Nguyễn Công Tấn làm tri huyện. Quê cha là làng Uy Viễn (Xuân Giang), Nghi Xuân, Hà Tĩnh. Năm 41 tuổi (1819), ông đỗ đầu thi Hương (Giải nguyên) ở Trường thi Nghệ An. 

    Năm 1820, ông được bổ quan, giữ chức Hành tẩu Quốc sử quán. Sau đó ông giữ chức Tri huyện Đường Hào, Hải Dương (1823) rồi thăng đến Tổng đốc, Thượng thư… Qua nhiều thăng giáng, năm 1848, khi tròn 70 tuổi, ông được nghỉ hưu khi dang làm chức Phủ doãn (tỉnh trưởng) Thừa Thiên. Ông có nhiều công trạng trong việc đánh giặc ngoại xâm, dẹp loạn... Trong khai khẩn đất đai, thủy lợi, công trạng của ông, dân gian mãi còn ghi nhớ.

    Lẽ xuất xử, hành tàng của nhà nho đơn giản là "tiến vi quan, thoái vi sư", được trọng dụng thì làm quan, không được trọng dụng thì làm thầy, lui nữa thì về ở ẩn. Nhà nho xưa hầu hết được dạy kỹ càng về việc tu thân, khắc kỷ phục lễ, trau dồi liêm dũng. Chính trị xưa là để bảo vệ ngôi báu và lợi ích cục bộ, thường hay dùng bọn ác nhân vô đạo, hay thực thi gian trá, bạo tàn, nên ở ẩn là con đường mà những người biết liêm sỉ thường lựa chọn. 

     Vì thế, mà người ta ca ngợi, tôn thờ ông Đào Tiềm hơn là ca ngợi những ông tể tướng giỏi như Quản Trọng, Vương An Thạch… Vì thế mà đêm dài trung cổ đã dài lại kéo dài thêm vì người có tài đức không được trọng dụng, người có tài đức thường hay thúc thủ.

     Nguyễn Công Trứ không coi con đường ấy là con đường của mình và sở học nho y lý số là giới hạn. Ông vào đời cũng không theo kiểu xuất thế của nhà nho với phận sự của bầy tôi. Ông coi mọi việc đời, mọi việc trong vũ trụ, việc gì cũng là việc của mình: "Vũ trụ nội mạc phi phận sự". 

    Cái ngông của ông không phải là việc cưỡi bò cái đeo lục lạc đít bịt mo cau đi chơi, không phải việc mắng sư, việc đùa bỡn với cái nghèo, việc dắt díu một đôi dì… mà coi mọi người ngang bằng nhau trong trách nhiệm, trong sở thích. Thông điệp từ cuộc đời của Nguyễn Công Trứ cho ta thấy được: Mỗi người có một trách nhiệm và đã có trách nhiệm thì trách nhiệm ấy chính là ông vua của mình! Sở thích cũng không hại đến ai, đấy cũng chính là ông vua của mình, lẽ sống của mình!

    Nguyễn Công Trứ có cái tôi phóng dật, ai cũng biết, cũng thích. Thời trẻ thì "Giang sơn một gánh giữa đồng", về già vẫn "Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng/Kìa núi nọ phau phau mây trắng/Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi/Gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì/Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng"… Nhưng ông còn một cái tôi khác, theo tôi quan trọng hơn, là cái tôi trách nhiệm.

    Năm Thiệu Trị thứ tư, 1844, đang làm Tuần vũ An Giang, Nguyễn Công Trứ bị Nguyễn Công Nhàn, vốn cùng làm tướng với ông, có lòng đố kỵ, vu cáo ông chở thuyền gian, ngầm thu mua hàng cấm (sừng tê giác). 

    Ông bị cách hết chức tước, bắt làm lính trơn sung vào đội quân tuần thú ở Quảng Ngãi. Đến Quảng Ngãi, Tuần vũ tỉnh ấy thấy Nguyễn Công Trứ nguyên là mệnh quan triều đình, lại đã 65 tuổi rồi mà phải mặc áo ngắn, đội nón dấu, đeo dao tu thì rất ái ngại, định lấy đồ khác thay cho đồ lính thú. Nguyễn Công Trứ vội ngăn:

- Xin ngài cứ để vậy. Lúc làm Đại tướng, tôi không lấy làm vinh, thì nay làm tên lính, tôi cũng không lấy làm nhục. Người ta ở địa vị nào, có nghĩa vụ đối với địa vị ấy, làm lính mà không mang đồ ấy thì sao gọi là lính được!

     Tuần vũ Quảng Ngãi càng thêm bội phục, viết sớ tâu lên vua Thiệu Trị đề nghị xét lại vụ án, mới rõ Công Nhàn vu cáo. Vua lại cho Nguyễn Công Trứ làm Chủ sự Bộ Hình… Về hưu, năm Tự Đức 11(1858), nghe tin Pháp nổ súng vào Đà Nẵng, ông còn xin cầm quân đánh Pháp!

    Mọi thứ chức tước không phải phù phiếm nhưng là vật ngoại thân, là giả tạm. Tài năng, tấm lòng con người, trách nhiệm với cuộc sống mới là giá trị đích thực. Dù là việc lớn, việc bé, người có trách nhiệm đều phải tận lực thi hành. Đấy chính là bài học sâu sắc mà hành xử của Nguyễn Công Trứ để lại cho chúng ta như một di sản.

Nguyễn Công Trứ- Người cao ngạo cả khi về già

     Gần 30 năm tận tâm lăn łộn chốn quan trường, Nguyễn Công Trứ mấy lần dâng sớ xin nghỉ hưu nhưng vua vẫn không cho. Khi đã qua tuổi thất thập, ông łại lần пữa dâng sớ lên vua Tự Đức vừa lên ngôi và lần này thì được phê duyệt về nghỉ với chức quan Phủ doãn Thừa Thiên.

    Ngày “nhận sổ hưu” với 170 quan tiền, Nguyễn Công Trứ liền rầm rộ tổ chức мột bữa tiệc chia tay bạn bè, đồпg liêu trên dưới. Gia nhân tấp nập mượn nhà, мua sắm lễ vật, cơm rượu đề huề và thật nhiều chó, những 40 con chó đủ loại sắc thể.

    Các quan khách kéo đến rất đông, ngửi mùi cầy chế biến thơm lừng, chỗ này chỗ kia dậy tiếng trầm trồ to nhỏ: “Ôi, thịt chó, chó, nhiều quá”. Dường như chỉ chờ có vậy, cụ Thượng hưu đứng dậy vuốt râu dõng dạc và chỉ quanh khắp lượt nói: “Dạ thưa, đúng như vậy đấy ạ. Đúng là trên dưới, trong ngoài, lớn bé, tất cả đều là chó hết cả ạ”.

    Về hưu nhưng cụ Thượng Trứ không ở lại làng Uy Viễn, mà vào ở мột cạnh ngôi chùa trên núi Cảm Sơn, thuộc xã Đại Nại gần тỉnh Hà Tĩnh bây giờ và thường cưỡi bò vàng đạc ngựa đi chơi đây đó.

     Người đời truyền tụng, để diễu và răn dạy những kẻ hay đàm tiếu những chuyện thị phi ganh gнéт, cụ viết thơ lên chiếc mo cau rồi buộc sau đít bò. Nhiều người còn nhớ hai câu “Miệng thế khó đem b­ưng nó łại / Lòng mình chưa dễ bóc ai coi”.

    Thiên hạ thấy vậy łại đua nhau bàn tán, kẻ bảo cụ chán đời, người bảo cụ ngạo thế. Cụ chỉ ngất ngưởng cười, nghêu ngao thơ, bất tận chơi mà chẳng bận lòng.­

     Người ta có thể gọi Nguyễn Công Trứ là một nhà nho, một nhà thơ tài tử, một ông quan thanh liêm, chính trực, có nhiều công trạng… Nhưng đúng hơn, phải gọi ông là một nhà tư tưởng, một nhà nhân đạo chủ nghĩa. Sự nghiệp của ông, tư tưởng và cách sống của ông còn ảnh hưởng tích cực đến cuộc sống hôm nay, đến việc xây dựng tinh thần và tính cách Việt...

- Nguồn tư liệu sưu tầm -